Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ KTHNOΤΡΟΦΙΑ  ΣΤΟ ΞΗΡΟΜΕΡΟ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ

Ο ΤΣΟΠΑΝΗΣ, ΤΟ ΚΟΠΑΔΙ ΚΑΙ Η ΒΟΣΚΗ…

Γράφει η Μαρία Ν. Αγγέλη

Εικόνα άρθρου: Kοπάδι γιδιών του Δημήτρη (Τάκη) Ν. Καβούνου στο Αρχοντοχώρι Ξηρομέρου. Τοποθεσία «Μέγα δέντρο» (Μεδεντρό).

Αφιερωμένο στους τσοπάνηδες του Ξηρομέρου  και όλης της Ελλάδας,

στους ανθρώπους που κρατούν ζωντανή την παράδοση και τον τόπο,

που παλεύουν καθημερινά με τις δυσκολίες της υπαίθρου…

Και σήμερα στέκονται στα μπλόκα ζητώντας Αξιοπρέπεια και Δικαιοσύνη!

Η περιοχή της Ακαρνανίας γενικά θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο ιδανικός  βοσκότοπος. Είναι πλούσιος σε φυτά και δένδρα που χρειάζονται τα γιδοπρόβατα, τα μοσχάρια, αλλά και τα γουρούνια για να βοσκήσουν. Αναφέρομαι βέβαια στην εποχή της ελεύθερης βόσκησης των κοπαδιών. Στην Οδύσσεια του Ομήρου ο χοιροβοσκός Εύμαιος αναφέρει ότι πολλά κοπάδια του Οδυσσέα βοσκούσαν απέναντι στην Ακαρνανία.^[1]Μάλλον η περιοχή ήταν προίκα της Πηνελόπης…

Το Ξηρόμερο ειδικά, είναι τόπος πλούσιος κυρίως σε πουρνάρι που θεωρείται «βασιλιάς» της διατροφής, λόγω της εξαιρετικής θρεπτικής αξίας του, κατά την εκτίμηση των κτηνοτρόφων.

Ο  ΤΣΟΠΑΝΗΣ

 Εβδομήντα χρόνια ορέ παιδιά, μέρα καλή δεν είδα

αφότου εγεννήθηκα καταμεσίς στη στράτα

στρώματα κει δεν είχαμε, ούτε και σαρμανίτσα

σαμάρι εγυρίσανε και μέσα με κουνούσαν.

Χρόνια τον έρμο τον τρουβά κουβάλησα στην πλάτη

κι έζησα μέσα στα βουνά σαν το μικρό ξεφτέρι

τριάντα κάπες χάλασα απ’ του καιρού τις μπόρες

φαΐ  ποτές δεν έφαγα και σαν λαγός κοιμόμουν

να μη μου φύγουν τα πρόβατα και μου τα φαν οι λύκοι

και τώρα στα γεράματα βλαχομανάω στον κάμπο.

(Χατζηγάκη Αλεξ., Τ’ Ασπροπόταμο Πίνδου, Τρίκαλα 1961, σ.62-63.).

Εικόνα: Kοπάδι γιδιών με τον τσοπάνη Δημήτρη (Τάκη) Ν. Καβούνο στο Αρχοντοχώρι Ξηρομέρου.

Τσοπάνης, η λέξη προέρχεται από την τούρκικη: çoban. Eίναι αυτός που φυλάει και οδηγεί το κοπάδι ζώων, κυρίως αιγοπροβάτων στη βοσκή. Λέγεται και: βοσκός, τσομπάνης, ντζοπάνης, τσοπάνος, πιστικός. Προβατοβοσκός, προβατάρης, πρατάρης, «πρατάρ’ς» αυτός που φυλάει κοπάδι πρόβατα. Γιδοβοσκός, γιδάρης, «γιδάρ’ς», αυτός που φυλάει κοπάδι γίδια, ανάλογα με το είδος των ζώων που φυλούσαν. Χοιροβοσκός, γουρουνάρης, «γουρνάρ’ς» αυτός που φυλάει γουρούνια. Βαλμάς αυτός που φυλάει άλογα, μουλάρια. Μπακατολόγος, λέγεται αυτός που φυλάει ελάχιστα πρόβατα. Σμίχτες, λέγονται οι τσοπάνηδες που σμίγουν τα κοπάδια τους και συνεργάζονται  σε όλες τις εργασίες των κοπαδιών.

Η πιο δύσκολη εργασία είναι αυτή των γιδάρηδων και των προβατάρηδων. Αυτοί είναι υποχρεωμένοι, εκτός της βοσκής, να ποτίζουν, να αλατίζουν, να αρμέγουν, να κουρεύουν, να ξεγεννούν, να προστατεύουν, να σκαρίζουν και να κάνουν όλες τις απαραίτητες δουλειές.

Το επάγγελμα αυτό δεν είχε συγκεκριμένο  ωράριο εργασίας. Ο τσοπάνης ήταν από το ξημέρωμα ως το βράδυ στη φύλαξη, στη βόσκηση, στη φροντίδα του κοπαδιού του. Κάποιες φορές και τη νύχτα για μερικές ώρες νυχτοβόσκησης, το λεγόμενο «σκάρο». Όλες τις εποχές, ολημερίς κοντά στο κοπάδι. Περπατάει  πλαγιές, ράχες και καταράχια, λόφους και λαγκάδια, βουνά και οροπέδια… Και ολονυχτίς «λαγοκοιμάται», με την έγνοια του κοπαδιού. «Γνοιασμένος» μην ο βαρύς ύπνος σταθεί εμπόδιο στο να αντιληφθεί αμέσως κάποιο κίνδυνο που απειλεί το κοπάδι. Λύκος, τσακάλι,  ζωοκλέφτης… Ιδιαίτερα το χειμώνα, μέσα στο κρύο, στην παγωνιά και τις βροχές είχε να αντιμετωπίσει τα φυσικά φαινόμενα και τον κίνδυνο να πέσει η αστραπή και να κάψει το κοπάδι και τον ίδιο. Τυλιγμένος, «τλουπωμένος», «κατσλουμένος» με την κάπα του, κατά το ξηρομερίτικο ιδίωμα, έπιανε μια γωνιά να προφυλαχτεί την ώρα της καταιγίδας. Άλλοτε πάλι αναζητούσε καταφύγιο σε κάποιο ξωκλήσι της περιοχής. Τα ξωκλήσια φιλοξένησαν πολλές φορές τους τσοπάνηδες, γι’ αυτό και οι ίδιοι τα φρόντιζαν και άναβαν συχνά τα καντηλάκια τους…

«Αιχμάλωτος» του κοπαδιού κυρίως ήταν  ο τσοπάνης που ήταν μοναχός. Αυτός που δεν είχε κάποιον να τον αντικαταστήσει, παρά μόνο τη γυναίκα του. Αυτός δεν μπορούσε «να τσιάξει», για να χρησιμοποιήσω μια ξηρομερίτικη έκφραση. Δηλαδή δεν μπορούσε να ξεκόψει ούτε μια στιγμή από το κοπάδι.

Διατροφή του τσοπάνη: Kατά την ημερήσια βόσκηση του κοπαδιού είχε στο σακούλι του το λιτό φαγητό: ένα κομμάτι ζυμωτό ψωμί, ένα κομμάτι τυρί στον τυρολόγο για προσφάγι, ένα κρεμμύδι, ένα σκόρδο, μια ντομάτα ή ένα τσαμπί σταφύλι ανάλογα με την εποχή. Επίσης  ένα παγούρι με νερό. Τα βράδια στην ξυλόπλεχτη καλύβα συμπλήρωνε τη διατροφή με βραστόγαλο «τριψάνα», με κορφούγκι από πρωτόγαλα που ψήνεται στη φωτιά, και με σπιτικό φαΐ  που κουβαλούσε η γυναίκα ή κάποιο παιδί από το χωριό στη στάνη. Μαζί με μια «αλλαξιά» καθαρά ρούχα. Ήταν ο εφοδιασμός του τσοπάνη. Αυτή η διατροφή σε συνδυασμό με το συνεχές περπάτημα δημιουργούσαν το λεπτό και ευκίνητο κορμί του ξωμάχου.

Μια ανθυγιεινή συνήθεια των τσοπάνηδων ήταν το κάπνισμα. Κάπνιζαν στριφτό τσιγάρο με καπνό που εξασφάλιζαν από τα καλύτερα καπνοχώραφα της περιοχής. Οι ατέλειωτες ώρες της μοναξιάς τους απαιτούσαν τη συντροφιά τσιγάρου. Το τσιγάρο επίσης το χρησιμοποιούσαν ως αφορμή για να πιάσουν κουβέντα με κάποιον περαστικό, με τον αγροφύλακα, με τον χωραφά… «Κάτσε να στρίψουμε ένα τσιγάρο» έλεγαν και πρότειναν την καπνοσακούλα. Τα στριφτό σ’ αυτή την περίπτωση αποτελούσε πρόσκληση για επικοινωνία και για ενημέρωση…

 H ζωή του τσοπάνη κοντά στη φύση του έδωσε την ευκαιρία να την πλησιάσει και να μιλήσει μαζί της περισσότερο από κάθε άλλον. «Γι’ αυτόν στάθηκε το πιο καλό σχολειό της ζωής του, ο πάνσοφος δάσκαλός του, ο ίδιος ο θεός, που του ’δειχνε με τα χέρια του το κάθε τι που ζούσε. Σ’ αυτό το υπαίθριο, αληθινό κι αλάθητο πανεπιστήμιο, σπούδασε ο τσοπάνης μια ολόκληρη ζωή τη φύση. Σπουδάζοντας, ξεχώρισε τα φερσίματά της και τις φυσικές αλλαγές…».^[2] Γνώρισε τα φυτά, τα δέντρα, τα ζώα, τα πουλιά, τα ερπετά. Ο τσοπάνης μελέτησε τη φύση και τις αλλαγές της σε κάθε εποχή και ερμήνευσε τις συμπεριφορές της.

Αγράμματοι ή ημι-αγράμματοι οι τσοπάνηδες κατάφερναν να λογαριάζουν, να κάνουν πράξεις αριθμητικής από μνήμης, να κλείνουν συμφωνίες για λιβάδια, για πωλήσεις ζώων, γάλατος, τυριού κ.λπ.

Οι τσοπάνηδες στα χρόνια της Επανάστασης του 1821 εκδήλωσαν συμπαράσταση και φιλοξενία στους κλέφτες και αρματωλούς. Στις στάνες τους βρήκαν ένα χώρο να ακουμπήσουν και ένα ζεστό φαγάκι για να τονωθούν και να συνεχίσουν την πορεία τους. Ο φιλέλληνας, Claude Fauriel γράφει: «Η ανάγκη, ένα παρόμοιο σχεδόν μίσος για τους Τούρκους, τους κοινούς καταπιεστές, έκανε να υπάρχουν σχέσεις αδελφικές και φιλία ανάμεσα στους βοσκούς και τους κλέφτες. Ετούτοι δεν πείραζαν καθόλου τα κοπάδια τους, κι εκείνοι κρατούσαν μυστικό ό, τι μπορούσαν να ξέρουν για τους καταυλισμούς και τις πορείες τους…»^[3].

Στα πέτρινα χρόνια της Κατοχής οι τσοπάνηδες στήριξαν τους ανθρώπους που είχαν ανάγκη. Ο ξηρομερίτης ιστοριογράφος Αλέξανδρος Θ. Κυριαζής  σε ένα σχεδόν αυτοβιογραφικό κείμενο γράφει: «Άλλοι πάλι χωριανοί μας που είχαν ζώα, πρόβατα, γίδια, και ήταν πολλοί αυτοί, δεν δυσκολεύτηκαν στη μαύρη αυτή περίοδο να δείξουν την αλληλεγγύη τους σε πολλούς από εμάς με ό,τι μπορούσαν. Τους μνημονεύω και θαυμάζω τον ψυχικό τους κόσμο κάθε φορά που έρχομαι στις στιγμές εκείνες»^[4]. Ο ίδιος σε σχετική συζήτηση μου είπε: «Μας μοίραζαν ένα μπακράτσ’ γάλα. Μας στέλνανε δυο πατσούλες. Λίγο είναι αυτό;».

Οι τσοπάνηδες επίσης αποτελούν φορέα και συντελεστή μιας συνεχιζόμενης λαϊκής παράδοσης. Μύθοι, ιστορίες, παροιμίες, ανέκδοτα και δημοτικά τραγούδια διατηρήθηκαν «από στόμα σε στόμα» χάρη σ’ αυτούς. Ακόμα η δύσκολη και απομακρυσμένη από το χωριό ζωή τους έδωσε αφορμή για τη δημιουργία μύθων και ευτράπελων διηγήσεων για τους ίδιους και τη συμπεριφορά τους… Ο μελετητής της ποιμενικής ζωής της Ρούμελης Δ. Λουκόπουλος κατέγραψε αρκετές τσοπάνικες παραδόσεις και παραμύθια.

Σημείωση: Το κείμενο αναδημοσιεύεται από το βιβλίο της Δρ Μαρίας Ν. Αγγέλη, Κτηνοτροφικά του Ξηρομέρου. Τσοπάνηδες, κοπάδια, μαντριά…, Αγρίνιο 2022.

^[1] Ομήρου Οδύσσεια, ραψωδία ξ, στίχοι 100-105.

^[2] Λαμνάτου Β.,Η Βλαχοζωή στα βουνά και στους κάμπους, Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 2005, σ.238.

^[3] Claude Fauriel, Eλληνικά Δημοτικά Τραγούδια, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2020, σ.47.

^[4] Αλ. Θ. Κυριαζής, Εν Μπαμπίνη πλανώμενοι… Έκδοση, Ξ.Ε.ΛΟ.Τ. Μπαμπίνη 2011, σ.130.